Voor- en nadelen van herindeling

Diverse wetenschappelijke onderzoeken zijn bestudeerd om een beeld te krijgen van objectieve en feitelijke voor- en nadelen van een herindeling. Hierna worden de inzichten gedeeld waarbij eerst algemene notities over herindelingen worden weergegeven en daarna de voor- en nadelen van herindelingen op de kracht van het bestuur, de kwaliteit van dienstverlening, de kwetsbaarheid van de ambtelijke organisatie en de kosten. Aandachtspunt is wel dat de onderzoeken niet altijd een congruent beeld weergeven. Bij het ene onderzoek wordt vooral gekeken naar de efficiencyvoordelen (kosten) van een herindeling en die zijn zeer beperkt. Bij andere onderzoeken wordt gekeken naar meerdere aspecten als de bestuurskracht, de dienstverlening en de ambtelijke organisatie. Die onderzoeken laten een meer genuanceerd beeld zien over voor- en nadelen.

Een rode draad is in alle onderzoeken is het belang van een degelijk proces waarin doelen worden gesteld en aandacht is voor wat van belang is voor de inwoners van de nieuwe gemeente: welke kernkwaliteiten van de te fuseren gemeenten moet behouden worden in de nieuwe gemeente?

Algemene notities over herindelingen

  • Herindelingen zorgen voor een momentum, die energie vrijmaakt en mogelijkheden geeft om tot veranderingen te komen. Bij aanvang is er veel weerstand, vooral als de initiërende partij een andere overheid is, maar achteraf worden herindelingen vaak positief gewaardeerd.
  • Herindelingen realiseren vooral organisatorische ambities en zijn minder gericht op de relatie van gemeente tot gemeenschap. De doelen van herindeling zijn vaak niet scherp geformuleerd. Er zijn vage doelen en de beoogde effecten worden niet vertaald naar een veranderstrategie en aanpak. De veranderstrategie is vaak een black box waar geen consistent en gedeeld beeld over bestaat door betrokken actoren. De focus ligt op het behalen van ‘harde resultaten’ dat ten koste gaat van ‘zachte resultaten’ als beoogde effecten van de fusie (identiteit en cultuur).
  • Herindelingen dragen bij aan het vergroten van de bestuurskracht, professionaliseren van de organisatie en het verbeteren van de dienstverlening aan de inwoners. De betrokkenheid van en de band met de inwoners verslechtert eerder dan dat deze verbetert, net als de herkenbare identiteit van de gemeente. Dit is vooral aan de orde bij gemeenten waar de lokale identiteit sterk is.
  • Herindelingen bieden mogelijkheden om het voorzieningenniveau (bijvoorbeeld buurthuizen, zwembaden, bibliotheek, gemeenteloketten, brandweerkazernes) te herijken naar inwoneroriëntatie in plaats van historisch bepaalde gemeentegrenzen. Wel moeten bestuurlijke keuzes en afspraken worden gemaakt over het voorzieningenniveau: verminderen, behouden of verbeteren; meer of betere spreiding. Keuzes die vaak worden overgelaten aan de nieuwe gemeente.
  • Herindelingen zijn vaak een stimulans voor kernenbeleid en het faciliteren van democratie van onderop. De gemeente kan ‘klein’ blijven door in te spelen op de wensen en problemen in de kernen. Niet de gemeente maar de gemeenschap met haar vrijwilligers en maatschappelijke organisaties spelen een grote rol bij het behoud van de cultuur en identiteit. Wel kan de gemeente belangrijke elementen die bepalend zijn voor de cultuur en identiteit als bruidsschat meegeven voor het nieuw te vormen dorpen- en kernenbeleid.
  • Herindelingen resulteren niet in hogere of lagere uitgaven in brede zin of per beleidsveld. Schaalvergroting leidt niet tot hogere of lagere uitgaven op sociale diensten, sociale werkvoorziening en afvalinzameling. Schaalvergroting leidt wel tot lagere uitgaven bij belastinginning en de WOZ. Een kanttekening hierbij is dat de doelmatigheidswinst vaak al is gerealiseerd door samenwerking in de voorafgaande jaren voor de fusie.
  • Reductie van formatie (vermindering ambtenaren en bestuur) is een instrument als kostenbesparing een doel is. Besparingsmogelijkheden zitten in bedrijfsvoering maar moeten wel worden benoemd: facilitair/huisvesting, personeel & organisatie, communicatie, informatisering en automatisering.

Voor- en nadelen van een herindeling per thema

Literatuurlijst

2011:  Veranderstrategie en –aanpak bij gemeentelijke herindelingen, Vrije Universiteit. Maarten Otto
2013:  Lichte evaluatie gemeentelijke herindelingen, NSOB. M.J.W. van Twist
2013:  Verdiepingsonderzoek herindelingen Limburg, NSOB, M.J.W. van Twist
2014:  Herwaardering van herindelingen: een evaluatie van 10 jaar gemeentelijke herindelingen, NSOB. J. Ferket, M. Schulz, M.J.W. van Twist
2014:  Geen grotere doelmatigheid door herindeling gemeenten, publicatie ESB door COELO. Maarten Allers en Bieuwe Geertsma
2014:  Gemeentelijke herindelingen: lessen en leerervaringen, Universiteit Twente en BMC Advies. Marcel Boogers en Martijn Mentink
2014:  Evaluatie Sudwest-Fryslan – Herindeling en Bestuurskracht, PWC en Universiteit van Tilburg. Linze Schaap en Leon van de Dool
2014:  Size and local democracy, University of Twente, Bas Denters.
2016:  Efficiency bij gemeentelijke herindelingen, Ministerie van BZK/Necker van Naem. Hans Oostendorp
2016:  Invloed van intergemeentelijke samenwerking op gemeentelijke uitgaven, Rijksuniversiteit Groningen/COELO. J.A. de Greef en M.A. Allers